Dettifossi sökkt

Þann 24. febrúar s. l. barst sú harmafregn til landsins, að eimskipið Dettifoss hefði farizt af völdum hernaðarins, og væri 12 skipverja og þriggja farþega skipsins saknað, og ókunnugt væri um afdrif þeirra. Þegar Goðafossi var sökkt, innan íslenzkrar landhelgi, er hann átti örskammt ófarið í höfn eftir langa útivist, sló óhug á alla þjóðina. Margir voru teknir að vona, að svo mjög væri nú liðið á styrjöldina, að óhætt myndi að gera sér vonir um, að fleiri skipum íslendinga yrði ekki sökkt í átökum styrjaldarinnar, en þegar var orðið. En röskum þrem mánuðum eftir að Goðafossi var sökkt, er hið ógróna sár ýft að nýju við þá voveiflegu fregn, að Dettifoss hafi einnig lotið órlögum hans. Að vísu er hægt að bæta upp skipatjónið síðar meir. En mannskaði sá, er orðinn er, verður eigi bættur. Hér fara á eftir nöfn þeirra, sem er saknað:
Farþegar:
Vilborg Stefánsdóttir, hjúkrunarkona, Hringbraut 68, f. 29. júní 1895. Berta Steinunn Zoéga, húsfrú, Bárugötu 9, f. 8. júlí 1911, átti 1 barn, 10 ára. Guðrún Jónsdóttir, skrifstofustúlka, Blómvallagötu 13, f. 17. apríl 1911. Hjá foreldrum.
Skipsmenn:
Davíð Gíslason, 1. stýrimaður, Njarðargötu 35, f. 28. júlí 1891. Kvæntur og átti 5 börn, 12, 10, 8, 6 og 3 ára. Jón S. K. K. Bogason, bryti, Hávallagötu 51, f. 30. maí 1892. Kvæntur og átti 1 barn, 10 ára. Jón Guðmundsson, bátsmaður, Kaplaskjólsvegi 11, f. 28. ágúst 1906. Kvæntur og átti 1 barn á öðru ári. Guðmundur Eyjólfsson, háseti, Þórsgötu 7 A, f. 23. júlí 1915. Kvæntur og átti 1 barn á 2. ári. Hlöðver Oliver Ásbjörnsson, háseti, Brekkustíg 6A, f. 21. maí 1918, ókvæntur. Ragnar Georg Ágústsson, háseti, Sólvallagötu 52, f. 16. júní 1923. Ókvæntur; hjá foreldrum. Jón Bjarnason, háseti, Bergstaðastræti 51. f. 23. nóvember 1909. Kvæntur, barnlaus. Gísli Andrésson, háseti, Sjafnargötu 6, f. 22. september 1920. Ókvæntur. Jóhannes Sigurðsson, búrmaður, Njálsgötu 74, f. 23. okt. 1906, Ókvæntur. Stefán Hinriksson, kyndari, Hringbraut 30, f. 25. júní 1898. Ókvæntur. Helgi Laxdal, kyndari, Tungu, Svalbarðsströnd, f. 2. marz 1919. Ragnar Jakobsson, kyndari, Rauðarárstíg 34, f. 27. okt. 1925. Ókvæntur, hjá móður sinni.


Dettifossi hleypt af stokkunum 24 júlí 1930.                                                 Ljósmyndari óþekktur.

Þau sem komust af. Farþegar:
Ólafur Björn Ólafsson, Akranesi. Páll Bjarnason Melsted, stórkaupmaður. Skúli Petersen, Laufásveg 66. Bjarni Árnason. Sigrún Magnúsdóttir, hjúkrunarkona. Eugenie Hallgrímsson Bergin, frú, Miðtúni 7. Davíð Sigmundur Jónsson. Lárus Bjarnason, Bárugötu 16. Erla Kristjánsson, Hólavallagötu 5. Ragnar Guðmundsson. Theódór Helgi Rósantsson, Laufásvegi 41.
Skipsmenn:
Jónas Böðvarsson, skipstjóri. Ólafur Tómasson, 2. stýrimaður. Eiríkur Ólafsson, 3. stýrimaður. Hallgrímur Jónsson, 1. vélstjóri. Hafliði Hafliðason, 2. vélstjóri. Ásgeir Magnússon, 3. vélstjóri. Valdemar Einarsson, loftskeytamaður. Bogi Þorsteinsson, loftskeytamaður. Kristján Símonarson, háseti. Erlendur Jónsson, háseti. Sigurjón Sigurjónsson, yfirkyndari. Kolbeinn Skúlason, kyndari. Sigurgeir Svanbergsson, kyndari. Gísli Guðmundsson, 1. matsveinn. Anton Líndal, matsveinn. Tryggvi Steingrímsson, þjónn. Nikolína Kristjánsdóttir, þerna. Baldvin Ásgeirsson, þjónn yfirmanna.
FRÁSÖGN JÓNASAR BÖÐVARSSONAR skipstjóra:
Skipið var á siglingu í sæmilegu veðri. Klukkan var 8,29 að morgni, er allt í einu varð gríðarleg sprenging í framhluta skipsins. Farþegar voru flestir í rúmum sínum, en skipverjar höfðu nýlega lokið við að skipta um vakt. Frammi í voru 6 hásetar, einn þeirra í rúmi sínu, en hinir voru að matast í borðsal skipsins frammi í. Enn fremur munu nokkrir kyndarar hafa verið frammi í, en þar voru vistarverur háseta og kyndara, ofanþilja. Strax og sprengingin varð, þusti fólk út á þilfar, og munu allir hafa komizt úr klefum sínum, nema þeir, sem voru frammi í. Er ekki vitað, hvort einhverjir hafa slasazt þar. En sprengingin mun hafa rifið upp skipið undir sjávarmáli, og enn fremur gengu þilfarsplankar að framan upp lítillega. Hversu miklar skemmdir urðu frammi í skipinu, er ekki hæg að segja með neinni vissu, en ekki mun gangurinn, sem lá milli herbergja skipverja frammi í, hafa teppzt. Eini hásetinn, sem var í rúmi sínu, Kristján Símonarson að nafni, komst lífs af. Skipið tók brátt að hallast á bakborðshlið. Þannig hagaði til á Dettifossi, að tveir björgunarbátar voru á bátaþilfari miðskips, en einn bátur á palli aftast á skipinu, en auk þess voru björgunarflekar á skipinu.


Dettifoss í Hamborg.                                                                                Ljósmyndari óþekktur.
  
Ekki var viðlit að reyna að koma nema einum bátnum út, en það var bakborðsbáturinn miðskips. Vegna þess, hve skipið hallaðist á bakborða, var ekki hægt að koma út stjórnborðsbáti. Einn fleki losnaði frá skipinu við sprenginguna og annar komst á flot skömmu síðar. Munu hafa liðið um 3 mínútur frá því að sprengingin varð í skipinu og þar til búið var að koma út bátnum og flekunum. En skipið var það fljótt að sökkva, að litlu munaði, að skipverjar kæmu bátnum frá skipshliðinni áður en það hallaðist á bátinn. Ekki munu hafa liðið nema 5 mínútur frá því að sprengingin varð og þar til skipið var sokkið. Flestir, sem björguðust af skipinu, fleygðu sér í sjóinn, en komust síðan í bátinn eða á flekana. Alls komust 11 manns fyrst í bátinn, en 17 á stærri flekann og tveir á hinn minni. Síðar var þeim tveimur, er komust á minni flekann, bjargað upp í bátinn. Fólkið var um klukkustund í bátnum og á flekanum. Sást alltaf á milli báts og fleka. Veður hafði verið sæmilegt, en brátt tók að hvessa. Voru allir blautir og margir fáklæddir, þar sem þeir höfðu farið upp úr rúmum sínum og ekki unnizt tími til að bjarga neinu með sér.
Varð hver að hugsa um sig, eftir því, sem bezt hann gat. Allir þeir, sem björguðust, voru ómeiddir að kalla og flestir furðu hressir í bátnum og á flekanum. En einn af farþegunum var meðvitundarlaus, er honum var bjargað frá björgunarbátnum. Var það frú Eugenie Bergin. En eftir góða aðhlynningu hresstist hún. Hún var þó lögð inn í sjúkrahús í nokkra daga, er í land kom. Henni líður nú vel, og er maður hennar, Bergin kapteinn, kominn til hennar, þar sem hún dvelur í Skotlandi. Er fólkið hafði verið um klukkustund í bátnum og á flekanum, bar að brezka hersnekkju. Fóru allir um borð í hana. Þar var mjög vel tekið á móti skipbrotsfólkinu, og vildu brezku sjómennirnir allt fyrir það gera. Létu þeir það fá þurr föt og hressingu og hlynntu að fólkinu á annan hátt. Þegar til hafnar kom, var þar fyrir fulltrúi frá Eimskipafélagi íslands, frá brezka hernum og Rauða krossinum enska. Skipbrotsfólkið fékk föt og peninga frá Eimskipafélaginu og þá beztu aðhlynningu, sem hægt var að veita.


Dettifoss í Reykjavíkurhöfn.                                                                       Ljósmyndari óþekktur.

FRÁSÖGN VALDIMARS EINARSSONAR loftskeytamanns:
Valdimar Einarsson loftskeytamaður skýrir svo frá: Ég var rétt nýkominn á fætur og var á leið niður úr loftskeytaklefanum til þess að fá mér morgunkaffið; var kominn niður á þilfarið, þegar ég heyrði sprengingu í skipinu, og fann síðan, að eðlilegur titringur á skipinu, sem stafar af ferð þess og vélagangi, hvarf. Um leið og sprengingin varð, fann ég sterka púðurlykt. Ég gerði mér strax grein fyrir því, hvað skeð hefði, og að nú væri ekki seinna vænna að bjarga sér. Hljóp ég strax upp í "brú". Sá ég þaðan, að brotið var ofan af framsiglunni; hin svokallaða "stöng" hafði brotnað af henni við sprenginguna. Þá var loftnetið farið leiðina sína og loftskeytastöð skipsins við það óvirk. Ég þaut inn í herbergi mitt, greip björgunarbeltið og færði mig í það. Síðan hljóp ég niður á bátaþilfarið. Þar var þá 2. stýrimaður, Ólafur Tómasson, að losa annan björgunarbátinn. Hjálpaði ég honum til að vinda út framstafn bátsins. Vegna þess, hve hallinn var mikill, hrökk báturinn af uglunum áður en varði. Var nokkur þröng þarna við bátinn, en farþegum sagt, sem þarna komu, að fleygja sér í sjóinn og ná í bátinn á floti. Nú flaug mér í hug, að skipinu kynni að hvolfa. Því heyrt hafði ég, að slíkt gæti átt sér stað undir svona kringumstæðum. Ég hljóp því upp eftir hinu hallandi þilfari, upp að þeim borðstokk, sem hærra bar, stjórnborða, fór stjórnborðsmegin niður á neðra þilfarið og síðan aftur eftir skipinu, og var það þá svo hallandi, að ég man að ég steig nokkrum sinnum á þil yfirbyggingarinnar. Þegar ég var kominn aftur fyrir yfirbygginguna, mætti sjórinn mér á miðju þilfari.


Dettifoss á tímum styrjaldarinnar seinni.                                          (C) World Ships Photo Library.

Nú blasti við mér björgunarfleki, sem var ekki langt frá skipinu, aftanhallt við það bakborðsmegin. Var fólk á flekanum. Nú varpa ég mér í sjóinn og syndi áleiðis til flekans. En er ég hafði synt skammt, flæktist eitthvað utan um fætur mér, sennilega björgunarbelti, sem flotið hafði frá skipinu, svo ég missti sundtaktanna, en gat reist mig upp og greitt úr þessu og síðan haldið áfram að flekanum. Var kominn þangað eftir skamma stund, því hagstætt sund var þangað. Þegar ég kom á flekann, voru þar 14 manns, en tveir komu á eftir mér, og voru þeir síðastir á flekann.
Þegar ég er kominn á flekann, verðiir mér litið til skipsins. Það var enn á nokkurri ferð, og var þó aðeins afturhlutinn upp úr sjó. Beygði það í hálfhring. Nú heyrðust þungar drunur úr skipinu. Sennilega hafa þær komið, er skilrúmið milli stórlestar og vélarúms sprakk. Leið nú skipið hægt í djúpið, og var fánastöngin á skutnum seinast ein úr sjó með íslenska fánann blaktandi í golunni. Þeirri látlausu sjón gleymum við skipbrotsmenn aldrei. Þegar skipið var sokkið, sást stór lygnublettur eftir á sjónum stundarkorn, unz öldurnar eftir andartak ýfðu sæinn að nýju og ekkert var ofansjávar af því, sem með Dettifossi var, nema björgunarbáturinn og flekinn og við, sem á þeim vorum. Nú reyndum við að halda flekanum upp í vindinn. En það reyndist ekki hægðarleikur, því ræðin höfðu týnzt af flekanum, þegar hann féll í sjóinn af skipinu og hafði flekinn auk þess brotnað dálítið. Við bjuggum til ræði úr köðlum. Og var síðan reynt að halda flekanum upp í vind og báru. En flekinn var svo stór og þungur, að ekki var hægt að ráða við hann á þennan hátt, eða stjórna honum. Var öllum tilraunum til þess hætt eftir skamma stund. Sitjum við síðan aðgerðalaus á flekanum.


Heiðursskjöldur með þakkarorðum Hindenburg, forseta Þýskalands sem færður var Eimskipafélaginu fyrir að áhöfn Dettifoss bjargaði í mars 1932 14 skipverjum af þýskum togara. Það er kaldhæðni örlaganna að skjöldurinn fór í hafið með Dettifossi þegar þýskur kafbátur sökkti skipinu.  

Vindur fór vaxandi, og fór sjór að ýfast, en logn var og lítil alda, þegar sprengingin varð í skipinu. Okkur leið sæmilega á flekanum, því veður var hlýtt. En aðstaða okkar fór versnandi, því flekinn fór brátt að síga í sjó öðrum megin, svo sjór gekk sífellt yfir hann, svo allir sátu við og við í sjó upp í mitti. Margir voru lítið klæddir, en allir voru með björgunarbelti, nema einn. Allan tímann, sem við vorum á flekanum, sáum við til skipaferða og vorum örugg um að okkur yrði bjargað. Fylgdarskip kom til okkar, og var öllum af flekanum og úr bátnum bjargað í það. Þar fengum við hinar ákjósanlegustu viðtökur, sem hugsast gat. Var þar allt gert til þess að hjúkra okkur og hlynna að okkur. Síðar gat Valdimar þess, að hann hefði fengið nokkuð aðra hugmynd um það, hvernig fólk tæki slíkum atburðum sem þessum. Oft væri það tekið fram í frásögnum af slíkum sjóslysum, að farþegar t. d. hefðu sýnt undraverða stillingu, þó um yfirvofandi lífsháska væri að ræða. En það er mitt álit, sagði hann, að hér þurfi ekki að vera um óvenjulega hugprýði eða geðstillingu að ræða. Mér skilst, að þegar slíka skyndilega skelfingu ber að höndum, þá lamast sumt fólk og getur jafnvel gengið eins og hálfpartinn í svefni. Það missir framtak til sjálfstæðra athafna, en gerir kannske eins og það sér aðra gera eða eins og því er fyrirskipað. Við ný áhrif getur fólk þetta þó allt í einu losnað úr þessari leiðslu, en þá er hætt við að hræðslan fái yfirhönd.
FRÁSÖGN ÓLAFS TÓMASSONAR stýrimanns:
"Þegar' Dettifoss sökk, sýndu allir stillingu og hjálpsemi við björgunina," sagði Ólafur Tómasson, 2. stýrimaður. Ólafur var staddur í matsal yfirmanna, er sprengingin varð. Hann tók eftir klukkunni, því hann átti að fara á vörð kl. 8.30. Var hann að standa upp frá borðum, þegar klukkuna vantaði eina mínútu í hálf níu, og sprengingin varð um leið. Hann fór þegar út í vélarrúm og sá þá, að búið var að stöðva vél skipsins og vélstjóri var að koma upp úr vélarrúmi. Er hann hafði náð sér í björgunarbelti, fór hann út á þilfar til að gæta að hásetum, en sá þá engan mann frammi á, svo hann fór að björgunarbát þeim, er hann átti að sjá um, sem var 1. bátur, eða stjórnborðsbáturinn miðskipa. Komu skipverjar honum til aðstoðar. Ólafur sá brátt, að ekki myndi þýða, að reyna að koma stjórnborðsbátnum út, þar.sem skipið var farið að hallast mikið til bakborða, og fór hann því að bakborðsbátnum og aðstoðaði við að koma honum út. Það vann hver að sýnu verki, segir Ólafur, og ekki sást annað en ró á hverjum manni. Skipstjóri gekk um og leiðbeindi farþegum, hvert þeir ættu að fara til þess að mest von væri um björgun. Ég sá alls staðar þar, sem ég leit, að skipverjar voru að vinna að sínum störfum, og allir hugsuðu um það eitt, að geta orðið að liði. Þegar björgunarbáturinn kom í sjóinn, flaut hann aftur með skipinu, því það var enn á dálítilli ferð. Skipið hallaðist stöðugt meira og meira á hhðina, og var erfitt að halda bátnum frá skipshliðinni. Nokkrir menn komust í bátinn beint frá skipinu, en sumir köstuðu sér útbyrðis og komust síðar upp í bátinn eða á fleka. Mesta hættan var á, að bátsuglan lenti á bátnum um leið og skipið hallaðist. Munaði minnstu að svo færi, rétt áður en báturinn komst frá skipshliðinni. Bátsuglan hafði numið við borðstokk bátsins, en í sama mund skar skipverji á fangalínuna og alda féll undan bátnum og um Ieið tókst að ýta honum frá skipshliðinni.

Minningarskjöldur um þá sem fórust með Dettifossi á leið frá New York til Reykjavíkur 21 febrúar 1945. Skjöldurinn er í Sjóminjasafninu Víkinni í Reykjavík.  (C) Þórhallur S Gjöveraa.  

Þegar skipið sökk, var öll ferð farin af því. Stakkst það niður að framan og sökk þannig, að íslenzki fáninn var það síðasta, sem sást af skipinu, áður en það sökk í djúpið. Seint munum við, er þarna vorum, gleyma þeirri sjón. Þeir, sem í björgunarbátnum voru, settust strax undir árar og reru þangað, er skipið hafði sokkið, í þeirri von, að takast myndi að bjarga einhverjum. Tókst það, þar á meðal frú Eugenie Bergin, eins og áður er sagt. Aðeins ein hugsun komst að hjá þeim, sem í bátnum voru, en það var: "Eru ekki einhverjir fleiri? Sjáið þið ekki fleiri." En brátt tók að hvessa og fleiri sáust ekki. Í björgunarbátnum voru þurr föt, ullarpeysur, yfirhafnir o. þ. h. Var því skipt á milli þeirra, sem í bátnum voru, og kom þetta að góðu haldi fyrir marga, er bjargast höfðu fáklæddir. Það er eitt dæmi, sem ég get sagt frá, segir Ólafur Tómasson, sem mér finnst vera einkennandi fyrir hug þann, sem ríkti hjá mönnum, er slysið bar að höndum. Eftir að sprengingin varð í skipínu, hitti Anton Líndal matsveinn félaga sinn á þilfarinu. Félagi hans sagði við hann. "Ég er björgunarbeltislaus. Hvar á ég að ná í belti?" "Hér er björgunarbelti," sagði Anton og tók af sér beltið, sem hann var með og fékk félaga sínum. En sjálfur kastaði hann sér í sjóinn beltislaus. Þannig vildu allir hjálpa hver öðrum sem bezt þeir gátu. Ólafur rómar mjög viðtökur þær, sem skipbrotsfólkið fékk um borð í hersnekkjunni og eins í landi, er þangað kom.
 "Dettifoss" var byggður í Friðrikshöfn í Danmörku árið 1930. Var hann 1564 brúttósmálestir að stærð, með 1500 hestafla vél. Hafði hann rúm fyrir 30 farþega, en gat flutt 1300-1400 tonn af vörum í ferð. Var hann talinn hið traustasta skip, og var stærstur skipa Eimskipafélagsins og gangbeztur allra íslenzkra skipa. Einar Stefánsson var lengstum skipstjóri á Dettifossi. Er hann lét af störfum á árinu 1943, tók Pétur Björnsson við skipstjórninni. Í þessari síðustu ferð var Jónas Böðvarsson skipstjóri.

Sjómannablaðið Víkingur. 1 mars 1945.