Allt hjálpaðist að, Kafbátur,                     flugvél, ísing og leki

          Guðmundur Jörundsson               útgerðarmaður rifjar upp hættuför á                            stríðsárunum

Kristján EA 390 á sildveiðum. Myndin er tekin frá togaranum Garðari GK 25 frá Hafnarfirði af Guðbjarti Ásgeirssyni.

Við mökuðum koppafeiti á milli bita og kappa og þrælhertum svo slagbrandana. Þetta tókst og lekinn varð sáralítill. Til gamans vil ég geta þess, að nótt eina, áður en ég fór af stað frá Akureyri, dreymdi mig kappaskömmina. Draumurinn var nú ekki merkilegri en svo að mig dreymdi að kappinn var nýtjargaður, en skipið sjálft allt hvítmálað. Það var auðvelt að ráða þennan drauminn, enda var það mitt fyrsta verk morguninn eftir að láta smíða umrædda slagbranda með sínum búnaði. Mér hetur síðan sýnst að sú smíði hafi orðið okkur til lífs. Veður fór nú batnandi og allt lék í lyndi. Á fjórða sólarhring eftir að við kvöddum Vestmannaeyjar komum við í írska kanalinn. Komin var himinblíða og hvergi sást skýhnoðri á lofti. Allt í einu heyrðist feiknarlegur hávaði. Sá ég þá að flugvél hafði rennt sér fram með skipinu í 50 til 60 metra fjarlægð. Tók vélin stóran sveig og kom nú öskrandi og stefndi að skipinu. Kallaði ég til karla minna að flýta sér í skjól. Áður en ég beygði mig niður, sá ég glöggt andlit þeirra manna, sem við stjórn flugvélarinnar voru ásamt manni, sem sat við byssu, og sá ég greinilega nasistamerki á hlið flugvélarinnar. Í næstu atrennu spann vélin sig hátt yfir skipið. Þá sagði kokkurinn, sem var norskur, "Guðmundur, nú skulu helvítin henda sprengin". Nei, það létu þeir vera, en komu ellefu ferðir að skipinu án þess þó að gera okkur nokkurt mein.
Við þessa reynslu opnaðist mér furðuheimur, sem mér var áður ókunnur, en það var þegar vélin í eitt skiptið kom mjög nærri skipinu og skyttan miðaði á okkur byssunni. Þá hefði ég í sjálfsvörn ekki fundið fyrir því að skjóta manninn. Já, þannig eru eflaust áhrif styrjaldanna. Veður var nú hið bezta það sem eftir var leiðarinnar. Þegar til Fleetwood kom gerði ég þau mistök að segja tollvörðunum frá heimsókn vélarinnar. Það hafði það í för með sér að ég var kallaður til yfirheyrslu hjá hernaðaryfirvöldum staðarins. Ætlaði þeim aldrei að Ijúka og eyðilagði þann stutta tíma sem ég ætlaði að hafa til verzlunar fyrir fjölskyldu mína. Um kvöldið komu hermenn með vélbyssu og skotfærakassa um borð og sögðu mér að skjóta hverja þá flugvél sem kæmi inn fyrir 500 yarda frá skipinu. Svo mörg voru þau orð. En við íslendingar hlógum. Að lokinni löndun á fiskinum, sem seldist fyrir mjög gott verð, var framkvæmd bráðabirgðaviðgerð á skipinu, sem reyndist ágætlega. Næsta dag var ráðgert að fara til Runcorn, sem er lítill bær skammt frá Liverpool og sækja þangað saltfarm. Á flóðinu þann dag átti hafsögumaðurinn að koma og fara með okkur til Runcorn. Þegar fara átti af stað, neitaði hafsögumaðurinn að fara, þar sem hann kvaðst hafa frétt af ferðum kafbáta inni í kanalnum.


Guðmundur Jörundsson útgerðarmaður á yngri árum.  

Þá var ekki um annað að ræða, en að treysta á sjálfan sig og við lögðum af stað. Enginn radar var þá kominn til sögunnar og enginn dýptarmælir var í skipinu, þar snerist því allt um kompásinn og handlóðið. Hafnsögumaðurinn í Fleetwood hafði gefið okkur upp stað, þar sem vitaskip átti að vera staðsett. Ennþá var sótþoka og skyggnið aðeins fáir metrar. Allt í einu kom gamall brezkur togari út úr þokunni. Ég bað skipstjórann að gefa mér staðarákvörðun. Hann skellihló og sagði: "Hefurðu hugmynd um hvar þú ert staddur?" Nei, ekki nægilega vel. Þá sagði hann " Við erum á miðju tundurduflabeltinu." Síðan gaf hann mér stefnu og fjarlægð til vitaskipsins, sem var þar skammt frá. Já nú var gott að vera á grunnristu skipi. Nú komum við að færeyska skipinu "Tvej syskin", sem var þá á sömu leið og við að sækja saltfarm. Ég renndi upp að hlið skútunnar og sagði skipstjóranum hvernig málin stæðu, en nú skyldum við flýta okkur áður en fjaraði út. "Já, já du skal bara fara fyrst ég kemur á oftir, gamli!" Þetta gekk allt að óskum og við komumst báðir á leiðarenda óskaddaðir. Þegar við á m/s Kristjáni voru komnir í skipastigann, sem er neðan við Runcorn, og biðum þess að hólfið í stiganum fylltist, heyrum við að bölvað er á íslenzku upp á bryggjukantinum. Þar situr þá á að gizka 10 ára gamall strákur, sem segir í sífellu: "Helvíti, helvíti, Sláturfélag Suðurlands." Þegar upp var komið spurði ég drenginn, hver hefði kennt honum þetta. Hann svarar: "Strákur Fossinn." Sýndi hann mér þá strigapoka, sem á stóð Sláturfélag Suðurlands. Þegar upp var komið úr skipastiganum, komu í Ijós nýir erfiðleikar; það er að segja, skipið hafði ekki fengið neinn toll og þar af leiðandi var engin flaska til handa hafnarverðinum. "Hverslags skip er þetta eiginlega?" spyr aumingja maðurinn og stígur á land af bátapallinum.
Ég sá að nú dugðu ekkert nema liðlegheit, svo ég hljóp á eftir manninum og lofa honum því, að hann skuli fá tvær flöskur af viskí, þegar ég komi næst að sækja salt. Þar með horfði málið allt öðru vísi við fyrir blessaðan manninn og ég fékk stimpilinn á ferðakortið upp til Runcorn. Allt gekk nú að óskum og við héldum út á Atlantshafið í góðu veðri fyrstu tvo dagana. Á þriðja sólarhring frá því við yfirgáfum vitaskipið, fór veðrið að versna og norð- austan illviðri tók við beint í nefið hjá okkkur. Um hádegisbilið kom ég upp í brú frá því að matast og leit út um bakborðsglugga. Kom þá heljar mikill skrokkur upp úr sjónum og göslaði áfram á móti brælunni. Skellt var upp hlera á turni kafbátsins og tveir hausar með kíki gláptu á okkur. Ekkert gerðist, kafbáturinn hvarf. Sennilega hefur þeim þótt skotmarkið lítilfjörlegt. Áfram hélt norðaustanáttin með tilheyrandi frosti. Ganghraði skipsins var afar lítill svo hægt miðaði okkur að Íslandsströndum. Mest angraði okkur sambandsleysið við land. Þóttumst við vita að nú væri fólkinu okkar farið að líða illa, þar sem ekkert hafði fréttst frá okkur á níunda sólarhring. Annað kom nú í Ijós, sem áhyggjum olli, en það var að brennsluolían var nú að ganga mjög til þurrðar.Ég sendi þá eftir 1. vélstjóra og ræddum við vandann.


Kristján EA 390 á Eyjafirði.                                                             Ljósmyndari óþekktur.

 Okkur kom saman um að minnka álag aðalvélarinnar niður í 2/3 og með því móti spara olíuna allverulega. Nú bættist við áhyggjur okkar vaxandi ísing á skipinu, en við það að minnka ferðina, þá dró að sjálfsögðu úr sjólöðri yfir skipið, sem fljótt var að mynda íshellu. Nú var reynt að lóða en enginn botn fannst. Já, nú var hann fyrst dökkur í álinn. Hvað átti til bragðs að taka? Ég fór einn inn í "bestikkið" og gerði enn á ný upp reikninginn við sjókortið og sjálfan mig. Klukkan var nú 11.45. Skyndilega rofar til í hríðinni og ég sé til sólar stuttan tíma. Ég hleyp inn í klefann minn og næ í gamlan sextant sem ég átti þar og næ að mæla breidd í hádegi, örugglega að mér virðist. Á meðan ég er að útfæra reikninginn og heimfæra hann við kortið, þá skellur hriðarþykknið saman. Þvílík guðssending var þessi sólargeisli, þótt stuttur væri. Ég hringi á fulla ferð og geri mér grein fyrir að ég verð að ná Langanesi áður en myrkrið skellur yfir. Klukkan 5 í eftirmiðdag sáum við rofa í blessuð fjöllin á austurströnd Íslands, það var gleðistund, en djúpt var orðið á þilfarinu vegna mikillar ísingar og ekki gott að segja hver myndi verða sigurvegarinn, ef svo færi sem horfði. Áfram var nuddað á hálfri ferð fyrst og fremst til að spara olíuna og jafnframt að forðast ísinguna, sem orðin var illilega mikil. Klukkan 22.00 um kvöldið sást móta fyrir Fontinum og sjógangurinn minnkaði. Þegar komið var upp á grunnt vatn við Fontinn, var akkerið sett í botninn og það var sælustund eftir allt andstreymið og vökurnar síðustu sólarhringana. Morguninn eftir léttum við akkeri og héldu inn að Skálum og lögðumst þar.
Nú sáum við nokkra karla í vörinni á Skálum, sem voru að glíma við að hrinda bát á flot sjáanlega til þess að hafa samband við okkur, en stöðugt hættu þeir við sjógangsins vegna. Ég ákvað þá að við reyndum að setja Iífbátinn okkar á flot og reyna að freista þess að koma boðum í land. Öll loftnet og vírar voru niðurslitin og því ekki mögulegt að koma neinum boðum frá sér. Á skipinu var 7 manna áhöfn og ráðgerði ég að fara við fimmta mann í bátinn en tveir yrðu eftir í skipinu. Til allrar lukku hugkvæmdist okkur að hafa meðferðis langa línu, ef illa færi. Við börðumst um á árunum til að komast í námunda við fjöruna, en allt kom fyrir ekki, við réðum ekki við ofureflið og þóttumst góðir að geta dregið okkur á línunni að skipinu og drógum síðan bátinn upp í sínum bátsuglum. Hvað sagði nú um veðurútlitið. Ennþá var strekkingur með hríðaréljum og miklum hafsjó. Ég sá þó um eftirmiðdaginn að vindur var að snúast til norðanáttar, en ef við slyppum ekki fyrir Fontinn áður en norðan eða norðaustanáttin kæmi, þá værum við eins og lömb króaðir inn, en við vorum hér fyrir hafnlausri strönd. Ég kallaði nú saman áhöfnina og sagði þeim af fyrirhugan minni. Allir voru þeir því samþykkir að við tækjum þá áhættu að leggja í röstina í stórsjó á þrauthlöðnu skipi.Þá var létt akkeri og haldið út með Langanesi. Þegar komið var út með Fontinum sást best hið hrikalega sjólag. Mikill straumur var sem ýfði öldurnar illilega. Þessi barátta stóð yfir í hálfa klst. Allt í einu vorum við komnir í vestur kantinn á röstinni og vindinn tók að hægja. Vegna olíuleysisins var nú sett á mjög hæga ferð og hífðar upp þrjár þríhyrnur og fékk skipið all góða ferð, því nú var vindurinn kominn að norðan. En ósköp var notalegt að vita sig vera kominn yfir Langanesröst. Þegar komið var vestur undir Melrakkasléttu, sáum við, að með sömu olíunotkun og með hjálp seglanna, þá myndum við komast til Hríseyjar af sjálfsdáðum. Um kvöldið kl. 21.00 tókum við konurnar okkar í Hrísey með okkur til Akureyrar. Já, þær áttu það svo sannarlega skilið eftir allt andstreymið og óttann, eftir að hafa ekkert frétt af okkur í 10 sólarhringa. Að lokum vil ég nota tækifærið til að þakka þeim mönnum, sem með mér voru fyrir frábæran dugnað og atorku, er þeir sýndu, þegar verst gegndi. Ég gleymi aldrei slíkum mönnum og vona að íslenzka sjómannastéttin eigi jafnan fjölda slíkra manna á að skipa.

Lesbók Morgunblaðsins. 21 mars 1981.