Siglufjörður og síldin

Síldveiðarnar eru orðnar mikilsverður þáttur í lífi Íslendinga. Síldarmiðin við Norðurland eru auðug náma, sem eigi aðeins íslendingar heldur og aðrar þjóðir, og þá fyrst og fremst Norðmenn ausa af, svo og Danir, Finnlendingar, Svíar, Þjóðverjar og Lettlendingar. Þó að ýmsar síldveiðistöðvar og merkar sjeu á Norður og Vesturlandi er það þó einn staður öðrum fremur, sem öllum dettur í hug, þegar minst er á síld og það er Siglufjörður. Þar er miðstöð allra síldveiða við Ísland og þar kemur mestur afli á land. Siglufjörður og síld eru tvö óaðskiljanleg hugtök. Það voru Norðmenn, sem fyrstir byrjuðu á síldveiðum hjer við land og þykjast hafa kent íslendingum að veiða síld. Þeir óðu hjer uppi sem innlendir væru og nutu allra sömu hlunninda og landsbúar lengi vel. Og svo þegar landinn fór að rumska og sýna Norðmanninum, hver ætti húsbóndarjettinn í íslenskum höfnum, brugðust hinir illa við. Þegar Íslendingar settu lög um, að eigi mættu aðrir veiða síld og verka innan landhelgi en Íslendingar sjálfir, þótti Norðmönnum þetta fúlmenska, svo vanir voru þeir orðnir gestrisninni. Og margskonar þófi hafa Íslendingar átt í við þá síðan og flóknir viðskiftasamningar við Norðmenn sprottið upp af síldinni. Nú veiða Norðmenn utan landhelgi og verka síldina þar og senda hana beint til útlanda og selja sem "Prima Íslandssíld". Þetta hefir þrengt svo markaðinn á saltsíld fyrir íslendingum sjálfum, að til nýrra ráða þurfti að taka og stofna til verksmiðjuiðnaðar. Meginhluti þeirrar síldar, sem íslenskar hendur afla nú, fer "í bræðslu" sem kallað er. Það er unnið fóðurmjöl og lýsi úr síldinni. Siglufjörður hlýtur að vera einkennilegur bær.


Það var nóg að gera á síldarplönunum.                                                (C) Vigfús Sigurgeirsson.

Þar er allt með kyrrum kjörum frá því á haustin og fram í júní, en þá fer fólkið að streyma í bæinn í hundruðum og þúsundum og höfnin fyllist af skipum. Þótti þar oft slarkfengið á vertíðinni forðum, meðan Norðmenn óðu þar uppi í algerðu lagaleysi og þóttust hafa heimild til að haga sjer eins og þeim þóknaðist. Þá spurðust oft um land allt orustur, sem háðar voru þar á kvöldin, þegar landlegur voru, þar voru dansleikir í öllum húsakynnum sem leyfðu, og þeir sem hvergi fengu húsaskjól dönsuðu á bryggjunum. Þar var nóg rúmið. Og oft var þar líka nóg af áfengi. Ef orðinu hallaði milli manna undir þeim kringumstæðum, spunnust áflog af. Fyrst milli tveggja og svo þurftu fleiri að koma til og skakka leikinn, svo að oft varð stór óflogahundahópurinn að lokum, alveg eins og í rjettunum, þegar hundarnir bitust. Lögreglulið var ekki til, þess megnugt að skakka leikinn, og sögðu slæmar tungur, að lögregluþjónninn hypjaði sig á burt, þegar áflogin byrjuðu. Sögurnar frá Siglufirði í þá daga voru ekki ósvipaðar sögunum, sem maður heyrir vestan frá námubæjunum í Klondyke og sem svo oft eru sýndar á kvikmyndum. Og eflaust hefði mátt taka skemmtilega og "drastiska" kvikmynd af hinu forna Siglufjarðarlífi, ef sögurnar hafa verið sannar. En nú er allt með öðrum svip. Nú er lífið komið í fastari skorður og nú þykir það viðburður, ef heyrist að handalögmál gerist á Siglufirði, nema þá milli kommúnista og "borgaranna", en slík handalögmál eru ekki ótíðari annarsstaðar hreyfingunni veldur fyrst og fremst áhugi bæjarbúa sjálfra fyrir því að reka af sjer óspektirnar, aukin löggæsla, minna brennivín, en umfram allt það, að nú eru útlendingar miklu sjaldsjeðari gestir á Siglufirði en áður var, meðan útlendu skipin lögðu þar upp afla sínum.


Síldarstúlkurnar salta í hverja tunnuna eftir aðra.                                   (C) Vigfús Sigurgeirsson.
  
Siglufjörður er að verða fyrirmyndarbær, með fallegu skipulagi, bær sem er einstakur í sinni röð á Íslandi, fyrir allar bryggjurnar og "plönin", sem síldin krefst. Í júnímánuði fara skipin íslensku að búast á síldveiðar og koma norður á síldveiðistöðvarnar í júnílok eða fyrst í júlí. Er þá oftast veitt í bræðslu fyrstu vikurnar, ýmist vegna þess að síldin þykir ekki söltunarhæf vegna megurðar eða vegna þess að áta er í henni, svo að ekki má salta hana nema magadregna. En 20.-25. Júlí hefst söltunin fyrir alvöru. Þá eru öll skip komin á síldveiðar og er það ekki smáræðisfloti. Í sumar stunduðu þannig síldveiðar 8 togarar, 31 gufubátur og 63 vjelbátar. Voru togararnir úr Reykjavík og Hafnarfirði, gufubátarnir flestir úr Reykjavík, Hafnarfirði og af Akranesi, en vjelbátarnir frá Vestmannaeyjum, Faxaflóa og af Ísafirði og úr Eyjafirði aðallega. Telja má, að á hverjum vjelbát sjeu 16-17 menn, á gufubátunum 18-20 og á togurunum 20-22. Við veiði síldarinnar hafa því fengist um 1800 manns á síðastliðnu sumri. Hvað er það, sem hefir gert Siglufjörð sjerstaklega að miðstöð síldveiðanna? munu ókunnugir spyrja. Aðal síldarmiðin eru frá Horni til Langaness og enda má telja síldarmiðin allt frá Ísafjarðardjúpi og austur til Bakkafjarðar. Á þessu svæði er Siglufjörður miðsvæðis og þaðan er því hentugt að sækja hvort heldur vill austur eða vestur, þangað sem síldinni þóknast að vera í það skiftið. Því að hún hefir enga prentaða ferðaáætlun og er ýmist í austri eða vestri. Gamlir menn og reyndir telja síldargöngurnar þrjár og koma þær allar að vestan.


Síldin brædd dag og nótt.                                                               (C) Þorsteinn Jósepsson.
  
En svo geta þær horfið á miðri leið, eða breytt áætlun, eftir því hvernig átan, sem síldin er á hnotskóg eftir, hagar sjer, en mestu veldur þó veðráttan um síldaraflann. Þegar veður er hagstætt má oftast nær finna næga síld einhversstaðar, vestur í Húnaflóa, út af Skaga og á Skagafirði, út af Eyjafirði eða austur við Sljettu eða Langanes. Skipin koma flest inn á kvöldin og fara út seinnipart nætur. Það er með síldina eins og laxinn, að hún veiðist verst um hádaginn en best í ljósaskiftunum, en svo mislangt er að sækja hana, að eigi geta skipin áætlað sjer ákveðinn tíma til að komast þangað sem veiðin er. Um sjálfa veiðina og veiðiaðferðina mætti skrifa langt mál, en hjer er ekki rúm til að rekja annað en það, sem viðkemur síldinni eftir að hún er komin að landi og verður þó að fara mjög fljótt yfir sögu.
Flest skipin selja ákveðinn hluta afla síns til söltunar, en mestan hlutann í bræðslu. Leggur þá skipið fyrst að söltunarplássinu er það kemur inn og skipar þar upp því  nýjasta af aflanum. Venjulega þykir síldin ekki söltunarhæf, ef hún er meira en 8 tíma gömul úr sjónum. Þegar því er lokið flytur skipið sig að verksmiðjubryggjunum og þar er svo afgangnum skipað upp. Á söltunarplássin er síldinni skipað upp í körfum og stömpum, og er þeim ekið upp að söltunarkössunum á kerrum og tæmdir þar, eða tæmt úr körfunum beint í kerrurnar.

 Síldinni landað úr bát á Siglufirði.                                                     Vigfús Sigurgeirsson.
 
Annars vegar við kassana standa söltunarstúlkurnar viðbúnar að taka við síldinni með stamp og salttrog og klippur sínar og má þar sjá snör handtök, er þær grípa síldina, kverka hana og velta upp úr saltinu og þá eru handbrögðin eigi síðri þegar stúlkurnar raða síldinni í tunnurnar; hvert síldarlagið fyllist á augnabliki, saltlagi er skvett ofan á og svo koll af kolli þangað til tunnan er orðin full. Nú á síðustu árum er farið að verka mikið af síldinni sem matjessíld, er hún linsaltaðri en venjuleg saltsíld. Í saltsíldartunnuna mun fara um 25 kg. af salti (grófu salti), en í matjessíldartunnu ca. 16 kg. af fíngerðu salti. Verksmiðjusíldinni er skipað upp með krana, sem gengur fram og aftur með málin, milli skips og bryggju. Við síldarverksmiðju ríkisins á Siglufirði getur eitt skip landað um 100 málum á klukkutíma. Það væri freistandi að segja nokkuð frá ferðalagi síldarinnar frá því að hún skilur við skipsfjöl og þangað til hún er orðin að mjeli og lýsi, en margan mun furða á því, að ekki líður nema klukkutími frá því að hún fer úr geymsluþrónni inn í verksmiðjuna og þangað til mjelið er komið í sekkinn. Lýsið tekur nokkru lengri tíma að fullverka. Síldin er afhent verksmiðjunum eftir vikt og er þá talið, að málið, eða 1 ½  hektoliter sje 135 kg. Hver kynstur af síld verksmiðjurnar geti malað og pressað yfir alla vertiðina má ráða af því, að ríkisverksmiðjan á Siglufirði getur brætt 2300 mál á dag, Dr. Pauls-verksmiðjan (rekin af ríkinu) 1400 mál, Goos-verksmiðjan 900 mál, verksmiðjan á Raufarhöfn 6-700 mál, Krossanes 2300 mál, verksmiðjan á Sólbakka 1000, á Hesteyri 1330 mál og á Dagverðareyri 1150 mál.


Síldin kverkuð og síðan söltuð í tunnurnar.                                                 Ljósmyndari óþekktur.
  
Alls geta verksmiðjurnar þannið brætt um 11.000 mál á dag, og þar sem gera má ráð fyrir, að um 400 síldar fari í málið, geta þessar verksmiðjur allar malað um 4 ½  milljón síldar á hverjum degi. Úr hverju máli síldar er gert ráð fyrir að fáist 20-22 kg. af mjöli, en 18-20 kg. af lýsi. Á síðastliðinni vertíð fóru alls í bræðslu 686.726 hektólítrar af síld, og svarar það til þess að síldarmjölsframleiðslan í ár verði um 10 þúsund smálestir og lýsisframleiðslan yfir 9.500 smálestir. Þá voru saltaðar alls 216,760 tunnur, þar af saltsíld nær 88.000 tunnur, linsöltuð síld (matjes) rúmar 71.000 tunnur, kryddsíld 31.455 tunnur, og sykursöltuð síld 31.455 tunnur og sjerverkaðar 14.280 tunnur. Má ætla, að allt að 40 miljón síldar hafi verið saltaðar í sumar, ef miðað er við að þrjár síldar fari í kílógrammið, en síldarinnihald tunnu er talið 90 kg. Af tölum þeim, sem nefndar hafa verið hjer að framan má ráða hvílík ógrynni síldar eru drepin hjer við land á hverju ári. En þó er hjer alls eigi allt upp talið. Það er ekkert smáræði heldur sem útlendingarnir drepa af síld hjer við land á hverju ári. Í sumar er talið, að Norðmenn hafi saltað hjer við land 130-140 þúsund tunnur, auk þess að þeir lögðu upp mikið af bræðslusíld til  Krossanesverksmiðjunnar, en hún bræddi rúm 126.000 mál.


Tómar síldartunnur á Siglufirði.                                                       (C) Vigfús Sigurgeirsson.
  
Lettlendingar munu hafa veitt um 12.000 tunnur, Svíar um 30.000 tunnur, hinn danski leiðangur A. Godtfredsen um 5.000 tunnur, Þjóðverjar um 5.000 tunnur og Finnlendingar um 40.000 tunnur. En ekki virðist vera neitt lát á síldinni. Þessi merkilegi fiskur sækir ár eftir ár á sömu miðin. Menn hafa ekki vitað "hvaðan hann kemur eða hvert hann fer" fremur en vindurinn. En allir sjá, að það er mikilsvert atriði fyrir íslenska atvinnu, að kynnast nokkru nánar högun síldarinnar og nú á síðari árum er unnið að rannsóknum á þessu máli, af íslendinga hálfu einkum af Árna Friðrikssyni fiskifræðingi. Síldin er orðin mikilsvert þjóðhagsatriði fyrir íslendinga. Þó að marga hafi klæjað undan skellunum, sem þeir hafa fengið undan þessum silfurgljáandi fallega fiski, hlýtur að fara svo, að síldarútgerðin verði öruggur atvinnuvegur í framtíðinni. Og áhættan við þennan útveg hefir stórum minkað við það, að farið var að takmarka söltun á sildinni og bræða mikinn hluta hennar.