Í heljargreipum hernaðarins
     Ævintýri togarans Braga 1916,
    skráð eftir frásögnum skipverja

Það var öndverðan vetur árið 1916. Heimsstyrjöldin var farin að kreppa að íslendingum. Fram að þeim tíma höfðu framleiðsluvörur bænda og útgerðarmanna lækkað stórkostlega í verði. Vinnumenn, sem áttu þetta 15-20 dilkær, urðu ríkir á sveitar sinnar mælikvarða ef þeir slátruðu öllu. Sumir tímdu ekki að farga stofninum; fjeð hafði hækkað ótrúlega í verði og þeir héldu að verðið myndi hækka áfram. Líkt fór sumum útgerðarmönnum, Þeir geymdu lýsið sitt í þeirri von að það hækkaði alltaf í verði. Þetta gerði stríðið, blessað stríðið, og vonandi er að það haldist sem lengst, eins og kerlingarnar sögðu. En svo kom bobbi í bátinn. Kafbátahernaður Þjóðverja fór að ógna hinu breska heimsveldi. Ógurlegur glundroði komst á allar siglingar. Aðdrættir bandamannaþjóðanna urðu torveldir. Eigi aðeins hernaðargögn og hrávara varð af skornum skammti, heldur og lífsnauðsynjar. Því var það að Bretar sögðu við íslendinga, ef við eigum að láta ykkur fá kol til útgerðarinnar, þá verðið þið að koma til okkar með fiskinn, sem togarar ykkar veiða. Nú torveldaðist íslenska útgerðin. Þýsku kafbátarnir voru á sveimi hringinn í kring um Bretlandseyjar; þeir komu jafnvel upp undir Íslandsstrendur til þess að skjóta niður enska togara. Og íslenskum togurum var ekki frítt heldur, vegna þess að þeir voru að draga matbjörg í þjóðarbú Englendinga; þó munu kafbátar Þjóðverja hafa verið sjerstaklega hlífnir við íslendinga, sneru sumum aftur, heldur en að skjóta þá í kaf. Lentu íslenskir togarar þá í mörgum ævintýrum, og verður hjer sagt frá einu hinu merkasta. Íslenska þjóðin átti þá ekki annars úrkosta en skifta við Bretland sem mest hún mátti. Þjóðin var í veði ef útgerðin stöðvaðist. Og hugrekki það, sem íslenskir sjómenn sýndu á þeim árum, er þeir fóru landa milli, var áreiðanlega ekki minna en það hugrekki, er herskyldir menn ófriðarþjóðanna sýndu í starfi sínu.
Hinn 3. nóvember 1916 lagði togarinn "Rán" af stað hjeðan frá Reykjavík áleiðis til Englands með fullfermi af fiski. Daginn eftir er togarinn "Bragi" hjer á höfninni, nýkominn af veiðum hjá Vesturlandi, með um 1200 til 1400 kit af nýveiddum fiski. Kom hann hingað til hafnar til þess að fá sjer kol. einnig matvæli, eins mikið og hann gat tekið, til þess, ef svo skyldi fara að hann rækist á þýskan kafbát á leiðinni út, að þá mundi kafbáturinn kannske snúa honum aftur, ef hann hefði nóg kol og kost til þess að komast aftur til Íslands. Ferðinni var heitið til Fleetwood. "Bragi" hélt úr höfn. Búist var við því að hann mundi kominn til Fleetwood eftir 4-5 daga ef allt gengi vel. En það leið og beið og ekkert frjettist af skipinu. "Rán" kom hingað aftur og sagði sínar farir ekki sljettar. Úti í miðju Atlantshafi var hún stöðvuð af þýskum kafbáti, en fékk leyfi til þess að snúa heim til Íslands aftur. Þegar "Rán" kom hingað og ekkert frjettist af "Braga" töldu allir sjálfsagt að hann hefði verið skotinn í kaf.


Guðmundur Jóhannsson skipstjóri á Braga í þessari ævintýraferð. Hann var svo síðar með togarann Ara RE 147 í Halaveðrinu mikla.         Ljósmyndari óþekktur.  

Nú víkur sögunni til Braga. Yfirmenn á honum í þessari ferð voru: Guðmundur Jóhannsson, skipstjóri, Alexander Jóhannesson 1. stýrimaður, Eyþór Kjaran 2. stýrimaður, Markús Ívarsson 1. vjelstjóri og Bjarni Jónsson 2. vjelstjóri. Á útleiðinni varð "Bragi" ekki var við "Rán", sem þá varð að snúa aftur, vegna þess að hann fór aðra siglingaleið. Gekk allt vel; veður var gott, heiðríkt og bjart og lítil alda. Á fjórða degi eftir að skipið fór hjeðan, átti það um 100 sjómílur ófarnar til Fleetwood. Klukkan var 7- 8 að morgni og sátu menn að morgunverði aftur í káetu og voru að tala um hvað ferðin hefði vel gengið. Voru þeir hinir hressustu og bjuggust við því að ná inn til Fleetwood um kvöldið, allri hættu væri lokið, og svo væri aflinn seldur næsta dag fyrir stórfje, besti markaðs fiskur og til þess að gera glænýr. En á meðan þeir voru nú þarna að rabba saman, drekka te úr "föntunum" og borða brauð með, heyra þeir allt í einu háan hvell, er þeim virtist vera yfir höfði sjer, og kæmi hljóðið niður um skjágluggann á káetunni. Hafði þá einhver orð á því að nú væri farið að hvessa og einhver hefði gleymt að loka hurðinni á hinu svokallaða "rasshúsi" aftur á. Hún hafði það til að skellast og urðu þá brak og brestir svo að þilfar titraði, vegna þess að þetta var járnhurð í járngrópi. Heyrðu þeir nú að vjelin var stöðvuð, því skipstjóri og stýrimaður voru á stjórnpalli, ásamt tveim hásetum, og vissu því hverskyns var. Vissu nú allir að alvara var á ferðum. Það var ekki hurð sem var að skellast. Ruku nú allir upp á þilfar og störðu út á sjóinn, sem liðaðist í ljettum bylgjum. Nokkuð frá, eitthvað um hálfa sjómílu, sást einhver þústa á sjónum, sem allir vissu að myndi vera kafbátur, og lá hann þar hreyfingarlaus um stund, en hvarf svo. Eftir nokkrar mínútur kom í ljós, nokkra faðma frá Braga, stöng upp úr sjónum, svo sem 4 til 6 fet á hæð. Horfðu allir á þetta með óttablöndnum huga dálitla stund, þar til stöngin seig hægt niður í sjóinn og hvarf. Eftir nokkra stund kom kafbáturinn í ljós aftur, töluvert langt frá skipinu og var þá með merkjaflöggum. Þeir á Braga, gátu ekki sjeð hvaða merki það voru, því vindstaðan var þannig að jaðar flagganna sneri að þeim. - Þeir á Braga gripu auðvitað til merkjabókarinnar, sem sýnir alheimsmál með merkjum, til að láta kafbátsmenn vita að ekki væri hægt að greina merki þeirra. En þá mun þeim þýska hafa þótt seint svarað, því kúla kom þjótandi með hvin miklum, yfir skipið, rjett framan við stjórnpallinn. Voru nú flöggín dregin upp á Braga og strax flutti kafbáturinn sig, þar til flögg hans lágu flöt við, og mátti þá lesa úr þeim þetta: Skipstjóri togarans komi þegar um borð til vor með skipsskjölin. Þess skal getið að Bragi hafði þá hlutleysismerki, danska fánann málaðan á bæði borð, því að íslendingar höfðu ekki annan hlutleysisfána fyrr en 1918, þegar sambandslögin gengu í gildi.


Reykjavíkurhöfn fyrir tíma hafnarinnar.                                                       (C) Magnús Ólafsson.

Þegar lesið hafði verið úr merkjum kafbátsins, var björgunarbáti Braga þegar skotið fyrir borð og fóru á hann skipstjóri og fjórir eða fimm hásetar. Var nú róið um borð í kafbátinn með skipsskjölin, og innan skamms kom báturinn aftur. Höfðu þá orðið mannaskifti á honum, því að kafbáturinn hafði tekið þrjá menn um borð en sendi aðra menn frá sjer um borð í Braga, liðsforingja, 2 menn og mann með sprengju. Og þegar báturinn kemur tilkynnir skipstjóri skipshöfninni að það eigi að sökkva Braga samstundis. Bjuggust nú skipverjar við því að þurfa að fara í bátinn og verða ef til vill lengi að velkjast í honum áður en þeir næði landi. Varð það þá fyrsta verk sumra að klæða sig í öll þau föt, sem þeir áttu, og fóru sumir í þrefaldan klæðnað. Gerðu þeir það bæði til þess að bjarga fatnaðinum og vera sem best útbúnir fyrir kulda. Einnig höfðu flestir fatapoka sína með, en Þjóðverjarnir bönnuðu að taka þá með því það var meiningin, að allir skyldu fara í kafbátinn, og síðan í björgunarbátinn er nærri landi væri komið. En þegar einn skipverja heyrði að hann mætti ekki taka fatapokann með sjer, hvolfdi hann úr honum í sjóinn en fleygði pokanum inn á skipið. Hvað honum gekk til þess, er ekki gott að segja, en ætla má að hann hafi gert það í einhverju fáti eða ofsahræðslu, sem greip suma þegar þeir vissu að skipinu, sem þeir voru á, átti að sökkva, því að þeim fansnt það sem dauðadómur yfir sjer.
Sprengjan sem Þjóðverjarnir komu með um borð, var ekki stærri en þriggja pela flaska. Þeir fóru nú með hana niður í vjelarrúm og bundu hana þar á skrúfstykkisborð út við byrðinginn. Lögðu þeir því næst kveikiþráð úr henni upp á þilfar og aftur í skut. Var nú allt tilbúið til að sökkva "Braga" og þurfti ekki annað en kveikja í tundurþræðinum, og þá áttu allir að hlaupa í björgunarbátinn. Nú voru ýms matvæli og ca. 15 lítrar af  bensíni flutt um borð í kafbátinn, og þótti Þjóðverjum það góður fengur. Einnig var byrjað að taka vjelaolíu úr olíugeymi og láta á tunnu, um leið og skipshöfnin af Braga sem svo átti að fara í kafbátinn færi út í hann. En meðan á þessu stóð, hafði kafbáturinn komið nær. Gaf hann nú merki um það að "Bragi" mætti snúa heim til Íslands aftur, ef öllum fiskinum væri fleygt í sjóinn. Þá varð nú heldur en ekki glatt á hjalla um borð í "Braga". Ruku nú allir til að opna lestarnar og henda fiskinum út. Voru þá hendur látnar standa fram úr ermum. Einn Þjóðverjanna er í Braga var, heimtaði að fá að vita hversu mikil kol væri í skipinu, einnig hve mikið vatn og olía. Sömuleiðis hvað kolaeyðslan væri við hina mismunandi ferð skipsins. Einnig vildi hann vita hversu langt væri frá því ketilhreinsun hefði farið fram og fleira skipinu viðvíkjandi. Síðan fekk hann að vita hjá matsveininum, hversu mikill matur og drykkjarvatn væri um borð. Síðan var listi yfir þetta sendur um borð í kafbátinn og eftir mjög skamma stund kemur ný skipun frá kafbátnum. Er mönnum nú sagt að hætta vinnu, loka lestunum og eigi Bragi að fylgjast með kafbátnum. Enn fremur kom skipun um það að senda björgunarbátinn aftur til kafbátsins. Var það gert og voru þeir "Braga" menn nú sýnilega daufari í dálkinn en áður. Þegar báturinn kom aftur, voru í honum tveir þýskir "navigatörar", vjelstjóri og merkjamaður, ungur strákur, allir vopnaðir og þar að auki með fjórar sprengjur. Einnig komu þá hásetarnir af Braga, sem komnir voru í kafbátinn. Tóku nú Þjóðverjar við allri stjórn á togaranum og var haldið á stað suður á bóginn.


Reykjavíkurhöfn árið 1920.                                                                   (C) Sverrir Þórólfsson.

Öll sjókort "Braga" lögðu Þjóðverjar undir sig og vissi skipshöfnin því ekkert hvar skipið var statt nema hvað menn grunaði að nú ætti að fara á siglingarleiðina milli Ameríku og Englands og sitja þar fyrir skipum. Var "Bragi" um nætur látinn sigla með öllum ljósum, en kafbáturinn sigldi alltaf ljóslaus og vissu þeir lítt hvað honum leið. Var nú siglt þannig í fjóra daga. Ljetu Þjóðverjarnir íslendinga yfirleitt afskiftalausa, nema einn daginn. Þá var skipið stöðvað og mönnum skipað að mála yfir dönsku hlutleysismerkin á hliðunum. Var þá talsverð alda og valt skipið mikið og skolaði sjórinn málningunnni jafnharðan af, og urðu menn seinast að gefast upp við verkið. Þetta gerðist einhversstaðar vestur af Írlandi. Var nú enn haldið áfram suður á bóginn. Á fimmta degi, klukkan um ellefu fyrir hádegi, komu þeir að stóru timburflutningaskipi, sem var að sökkva. Hjet það "Seatonia" og var frá West Hartlepool. Komust þeir brátt að raun um að kafbáturinn hafði verið þar að verki og skotið skipið, enda þótt þeir hefði ekkert orðið varir við hann, aðeins sjeð sprenginguna álengdar. Sást nú hvar skip kom úr austurátt, og þegar það nálgaðist, sást að það var með sænskum hlutleysismerkjum á síðunum og sænska fánann dreginn að hún. Ætluðu Þjóðverjarnir að stöðva skipið, en sáu þá að það hafði fallbyssur og leist því ekki á blikuna. Spurðu þeir skipstjóra hvort ekki myndi hægt að leynast í skipinu, en hann taldi það óhugsandi. Fellust Þjóðverjarnir á, að svo væri og sögðu að það yrði að skeika að sköpuðu. En svo skeður það einkennilega. Skipið heldur áfram með hægri ferð, án þess að skifta sjer af Braga.
Þjóðverjarnir gáfu skipun um það að setja út bát. Var þá sunnan strekkingur og talsverður sjór. Á stóru svæði umhverfis hið sökkvandi skip, var fullt af timbri, sem flotið hafði úr því. Þarna leitaði nú báturinn fram og aftur í nær tvær klukkustundir ef vera kynni að einhverjir af skipshöfn "Seatonia" væri þar að velkjast í sjónum og heldu sjer uppi á timbrinu. Var Þjóðverjum það fullkomið áhugamál að bjarga lífi þeirra. En engan mann fundu þeir. Þetta var undan suðvesturströnd Írlands og svo nærri að menn sáu land.


Flutningaskipið Seatonia. Hét áður Mancunia og var frá West Hartelpool í Englandi.

Vegna þess hvað farið hefir verið fljótt yfir sögu, þykir hjer nauðsynlegt að geta um nokkur atvik til skýringar. Daginn áður en Bragi fór hjeðan, kom tilkynning frá breska ræðismanninum um það, að togarar yrðu að sigla aðra leið til Fleetwood en áður. Í staðinn fyrir að sigla til eyjarinnar St. Kilda, var þeim nú skipað að sigla á stað sem væri 58 gr. norðurbreiddar og 10° vesturlengdar og breyta þar um stefnu suður í Írlandshaf. Þessi staður er langt fyrir sunnan St. Kilda. En einmitt þar lá þýski kafbáturinn fyrir "Braga" og var engu líkara en að Þjóðverjar vissu upp á hár um þessa nýju siglingaleið. Þegar skipstjórinn á "Braga" kom að kafbátnum með skipsskjölin, voru allir menn uppi og hafði kafbáturinn þá sett upp loftskeytastengur og náð sambandi við Þýskaland. Undruðust þeir "Braga"menn hve fljótir kafbátsmenn voru að koma loftskeytastöngunum og loftnetinu upp, því að það skifti engum togum. Voru Þjóðverjarnir kátir, því að þeir höfðu fengið fregn um það, að þýski flutningakafbáturinn "Bremen" væri kominn til Ameríku heilu og höldnu, í gegn um herskipagirðingar bandamanna. Guðmundi skipstjóra var nú boðið upp í turn kafbátsins, þar sem kafbátsforinginn og nokkrir aðrir biðu hans. Spurði nú foringinn hvaða skip þetta væri, hvaðan það væri, hvert það ætlaði og með hvaða farm það væri. Spurði Guðmundur þá aftur hvaðan þeir væru. Yfirforinginn svaraði því engu, en gaf merki, og um leið breiddu hinir út þýska herfánann fyrir framan Guðmund. Brá honum þá allmjög, því að í lengstu lög hafði hann vonað að þetta væri enskur kafbátur. En þetta var þá kafbáturinn "U 49" frá Emden. Þegar ákveðið var að sökkva "Braga" voru öll matvæli tekin úr honum og flutt yfir í kafbátinn. Ennfremur tóku Þjóðverjarnir riffil og belgíska marghleypu, sem skipstjóri átti. Matvælunum var öllum skilað aftur, þegar hætt var við að sökkva skipinu, nema einum kassa af smjörlíki og einum kassa af mjólk, en í þess stað ljet kafbáturinn "Braga" fá 14 flöskur af koníaki og genever. Þjóðverjarnir, sem komu um borð í Braga voru fjarska kurteisir og alúðlegir og höfðu engan andvara á sjer. Var því líkast sem þeir liti á skipshöfnina sem sína menn. Foringi þeirra hafði verið skipstjóri í 4 ár á veiðiskipi frá Esbjerg í Danmörku og talaði dönsku reiprennandi. Varð því fljótt um viðkynnngu og sambúð ágæt allan tímann. Á fyrsta degi eftir að Þjóðverjar tóku Braga mættu þeir stóru seglskipi. Brunnu þá Þjóðverjar í skinninu að stöðva það og sprengja það í loft upp. En veður var svo slæmt, að það var ekki viðlit. Urðu þeir því, þótt leitt þætti að láta skipið sigla sinn sjó, og sáu það seinast til þess að það stýrði norður með Írlandsströnd.


Togari að sökkva í sæ.                                                                              Ljósmyndari óþekktur.

Nú er þar til máls að taka er fyrr var frá horfið að þeir á ,,Braga" gáfust upp við að leita að skipverjum af hinu sökkvandi skipi ,,Seatonia" og sigldu suður á bóginn. Var þá haldið til hafs með hægri ferð og stefnt í suðurátt. Var líkri stefnu haldið alla næstu nótt og fram undir kl, 10 næsta morgun. Var þá komið suður í Biscayflóa á þær slóðir, sem gert hafði verið ráð fyrir áður að þeir hittu kafbátinn. Nú sáu þeir á Braga þrjá togara saman, eigi alllangt í burtu. Var þá siglt í áttina til þeirra. Allt í einu sáu þeir að einn togarinn sökk, og var þá sett á fulla ferð, því nú vissu Þjóðverjarnir að þarna mundi kafbáturinn vera. Reyndist það rjett. Kafbáturinn var þar ofansjávar, með loftskeytastengur uppi. Við hlið skipsins lá mannaður bátur og á þilfari kafbátsins var ótrúlega mannmargt. Var nú "Braga" gefið merki að senda bát sinn þangað, og var það gert. Sótti hann 15 menn um borð í kafbátinn og voru það skipverjar af "Seatonia", sem kafbáturinn hafði bjargað. Á bátnum, sem lá við hlið kafbátsins voru 10 menn af togaranum, sem sökt var. Þegar kom um borð í "Braga" var farið að spyrja menn af "Seatonia" spjörunum úr. Þeir sögðu að 32 menn hefði verið á skipinu og þegar kafbáturinn hefði stöðvað það og skipað þeim að yfirgefa skipið, hefði 16 farið í hvorn bát og róið í burt, en kafbáturinn skaut þá tundurskeyti á skipið. Fyrir öðrum bátnum var stýrimaður, en skipstjóri fyrir hinum, Bátur stýrimannsins setti upp segl og sigldi áleiðis til lands og vissu þeir ekki meira um hann, annað en hvað talið var líklegt, að hjálparbeitiskipið með sænsku hlutleysismerkjunum hefði bjargað honum. Kafbáturinn komst í kast við það skip. Skaut skipið á hann mörgum fallbyssuskotum, sem ekki hæfðu, og kafbáturinn sendi því tvö tundurskeyti, sem hæfðu ekki heldur. Skildi þar með þeim, en vegna ótta við kafbátinn mun skipið ekki hafa viljað skifta sjer neitt af "Braga", er það mætti honum. Bátur skipstjórans á "Seatonia" hafði laskast eitthvað þegar honum var rent fyrir borð og var naumast sjófær. Tóku því kafbátsmenn bátverja alla til sín, en slepptu bátnum. Fimmtán voru nú komnir um borð í "Braga", en skipstjórann tók kafbáturinn til fanga, vegna þess að skjöl hans voru ekki í lagi og hann var hortugur.


Þýskir kafbátar í skipalægi.                                                                                      (C) ubouat net. 
 
Skipverjar af togaranum höfðu þá sögu að segja, að þegar kafbáturinn kom á vettvang stöðvaði hann alla togarana þrjá og setti menn um borð í þá. Sökti síðan skipi þeirra eftir að þeir voru allir komnir í bátinn. Nú voru eftir tveir togarar. Lá annar þeirra fyrir botnvörpunni, en hinn helt sjer við með vjelinni. Vegna þess að farið var að ganga á kol Braga, ákváðu Þjóðverjar að taka skyldi 50 smálestir af kolum úr togurunum og flytja um borð í hann. Var þegar byrjað á því verki. Englendingar voru látnir vinna að því að ná kolunum upp úr lest og flytja þau til "Braga", en Bragamenn tóku á móti. Var byrjað á að taka kolin úr þeim togaranum, sem lá fyrir vörpunni. En nú tók að hvessa og hrakti "Braga" hvað eftir annað frá togaranum. Tafði þetta vinnuna mjög, svo að það var tekið til bragðs að binda skipin saman með kaðli og vír. Eftir það gekk betur um stund. Alltaf herti veðrið svo að nú drógu þeir varla, sem áttu að róa bátnum milli skipanna. Var þá strengdur mjór kaðall milli þeirra og báturinn dreginn á honum. Þetta dugði snöggvast, en þá var sjór farinn að ganga svo yfir "Braga" að kolarúmin ætluðu að fyllast og höfðu dælurnar ekki við. Þá var hætt við kolaflutninginn og höfðu nú "Braga" bæst eitthvað um 15 smálestir. Því urðu Bragamenn fegnir, að ekki náðist meira af kolum, því að Þjóðverjar höfðu sagt þeim, að þeir yrði að fara með kafbátnum suður til Gíbraltar, ef kol fengust nóg. Síðan voru matvæli úr togurunum flutt um borð í "Braga" og eins skipshafnirnar tvær, 20 menn, tíu af hvoru skipi. Togurunum skyldi nú sökkt. Höfðu Þjóðverjar áður komið sprengjum fyrir í þeim á hentugum stöðum. Skipuðu þeir nú Bragamönnum að róa með sig um borð í togarana til þess að kveikja í sprengjunum. Þá kom skipstjórinn af öðrum togaranum til Guðmundar skipstjóra. Var hann með tárin í augunum og sagði kjökrandi frá því, að hundur, sem hann átti, hefði orðið eftir um borð. Bað hann nú Guðmund blessaðan að fá Þjóðverjana og menn sína til að bjarga hundinum. Það mál var auðsótt, hundinum var bjargað og í þakklætisskyni fyrir það, gaf skipstjóri Guðmundi hundinn. Átti Guðmundur hann nokkra hríð, var boðið stórfje fyrir hann á Santander, en afdrif hans urðu þau, að hann fór fyrir borð á "Braga". Þjóðverjar ljetu Bragamenn hjálpa sjer til þess að kveikja í sprengjunum og var svo aftur farið um borð í "Braga". En gleymst hafði að leysa kaðalinn, sem batt hann við enska togarann. Hefði verið ógaman að vera svo að segja rjett við hlið hans er sprengingin varð. Þess vegna var það tekið til fangaráðs, að vinda kaðalinn upp á vörpuvinduna þangað til hann slitnaði, og "Bragi" varð laus og sigldi brott. Ekki sáu þeir togarana sökkva, því að var orðið svo myrkt af nótt. Kafbáturinn var þá farinn sína leið. Togarar þessir hjetu "Caswell" frá Swansea, "Harfat Castle" frá sama stað og "Kyoto" frá Cardiff.


Kafbátsmenn á útkykki í góðu veðri.                                                                            (C) uboat net

Tekið var nú að þrengjast um borð í Braga, þar sem þar höfðu bæst við 49 menn, 45 af hinum sökktu skipum fjórum og 4 Þjóðverjar. Meðal "Seatonia" skipshafnar voru menn af ýmsum þjóðum, svo sem Norðmaður, Frakki, tveir Ítalir, Grikki, Rússi og Portúgali. Voru sumir þeirra mjög klæðlitlir, en Þjóðverjar tóku föt af togaramönnum og fengu þeim þau, og ljetu allir sjer það vel líka. Meðal annars, sem tekið var úr ensku togurunum, voru margar drykkjarkrúsir. Ekki vildu Þjóðverjarnir sjálfir nota þær og drukku aðeins úr krúsum "Braga". Þessum mannfjölda, sem nú var um borð, var þannig komið fyrir í skipinu: Foringi Þjóðverja svaf í "brúnni" hjá skipstjóra og höfðu þeir þar vopnin og sprengjurnar hjá sjer, geymt í klæðaskáp. Allir skipverjar "Braga" voru fluttir aftur á, og þar voru einnig 3 Þjóðverjar, vjelstjórar sökktu skipanna og matreiðslumaður "Seatonia". Tók hann algerlega að sjer öll brytastörf, ásamt tveimur hjálparkokkum sínum. Þeir voru látnir baka brauð allar nætur. Fyrst voru 19 manns aftur í káetu, en sá 20. var fluttur þangað, vegna þess að hann veiktist; tók sig upp sár, sem hann hafði fengið á vígstöðvunum í Frakklandi. Allir hinir 44 voru fram í hásetaklefa og var þar þröngt, enda leituðu ýmsir sjer svefnstaðar hvar sem þeir gátu.
Haldið var nú suður á bóginn, en farið hægt, því að veðrið var vont, og hélst það alla nóttina, en daginn eftir var komið dágott veður. Sást þá stórt franskt gufuskip koma á móti "Braga". Þótti Þjóðverjum slæmt að kafbáturinn skyldi hvergi vera nærri til að sökkva því, og þótti súrt í brotið að þurfa að sleppa því fram hjá. Á áttunda degi frá því að Bragi hitti kafbátinn, var komið suður undir Spánarströnd, um 120 sjómílur vestur af Santander. Var þá stillilogn og blíða, en ekkert sást til kafbátsins og áttu þeir þó að hitta hann á þessum slóðum. Lónuðu þeir nú fyrir utan landhelgi í 4-5 klukkustundir. Þá sjest norskt gufuskip koma af hafi. Kom nú heldur en ekki hugur í Þjóðverja. Ljetu þeir draga upp þýska gunnfánann á "Braga" og sigldu á móti skipinu. Voru því gefin merki um að staðnæmast þegar, því að nú skyldi því sökkt. En þá kom það svar, að skipið væri undir þýskri stjórn. Og rjett á eftir sást kafbáturinn, sem kom öslandi á eftir því ofan sjávar. Kafbáturinn gaf nú "Braga" merki um það, að skipstjórinn og allir sínir menn ætti að koma um borð, en alla Englendinga skuli loka niðri í "Braga" á meðan. Vissu Bragamenn ekki hverju þetta sætti og urðu hálf órólegir, því að þeir bjuggust við að nú ætti eitthvað að getast sem Englendingar mætti ekki sjá. En skipuninni var hlýtt. Þjóðverjarnir á "Braga" ráku alla Englendinga fram í hásetaklefa. Varð matreiðslumaður af "Seatonia" seinastur, og sagði þá foringi Þjóðverja við hann, að hann mætti gjarna vera á þilfari. Hafði alltaf fallið vel á með honum og Þjóðverjum; var þetta roskinn maður og mjög skemmtilegur. En við útgöngudyr hásetaklefans var einn af Bragamönnum settur á vörð með byssu. Varð fyrir því vali Pjetur Ólafsson, sá sem nú er kunnur orðinn af því, að hafa sent enskum togurum skeyti um ferðir varðskipanna. Þegar Þjóðverjar voru að búa sig undir að fara alfarnir frá borði, sagði foringi þeirra við skipstjórann, að ef hann hefði ekki hitt kafbátinn þarna, hefði hann átt að sigla "Braga" inn til Santander undir þýskum herfána, taka þar kol og matvæli á þýskan reikning og sigla síðan suður með landi, þangað til hann hitti kafbátinn. Kvöddu nú Þjóðverjar Bragamenn með mestu virktum og þökkuðu þeim fyrir samveruna. Sögðu þeir að íslendingar væri tilvaldir sjóliðsmenn og stríðsmenn. Að skilnaði voru Þjóðverjum gefnir íslenskir ullarsokkar og fleira, því að þeir kvörtuðu mjög um fótakulda í kafbátnum, þegar hann væri í kafi. Þegar um borð í kafbátinn kom, sagði yfirforinginn við skipstjóra "Braga", að nú hefði hann fengið betra skip til þess að taka við fólki af sökktum skipum. Átti hann þar við norska skipið. Einnig gat hann þess, að samkvæmt þeim fyrirskipunum, sem hann hefði fengið, hefði hann fullan rjett til þess að sökkva "Braga", en sökum góðrar framkomu og hlýðni, ætlaði hann að hlífa skipinu. En það mætti hann vita, að ef Þjóðverjar hitti "Braga" aftur á leið til Englands með farm, þá yrði honum sökkt fyrirvaralaust. Síðan afhenti yfirforinginn Guðmundi riffil hans, og sagði að hann mundi ef til vill þurfa á honum að halda, vegna þess hvaða óþjóðalýð hann hefði innan borðs. Þó megi hann vita það, að hlutlaus skip megi ekki hafa vopn. En marghleypunni kvaðst hann ætla að halda, Kort "Braga" kvaðst hann ekki afhenda, en afhenti lítið Evrópukort og kvað það nægja til næstu hafnar. Ætlaði Guðmundur nú að fara, en þá spyr yfirforinginn hvort hann ætli ekki að taka í hendina á sjer og þakka sjer fyrir skipið. Gerði skipstjóri það auðvitað með gleði og kvöddust þeir svo með mestu virktum og óskaði hvor öðrum allra heilla. Skildust nú leiðir. Heldu kafbáturinn og norska skipið suður á bóginn, en Bragi áleiðis til Santander. Frjettu þeir Bragamenn seinna, að norska skipið hefði komið til hafnar á sunnanverðum Spáni með 160 menn af skipum, sem kafbáturinn hafði sökkt.


Ljósmynd af málverki Einars Jónssonar þegar breska herskipið stöðvaði Braga. 
  
Ferðalagið, frá því er Bragi skildi við kafbátinn, gekk vel, enda þótt hann hefði engin sjókort. Komu þeir til Santander eftir tæpan sólarhring og lögðust þar að hafnarbakka. Flaug sú fregn út eins og eldur í sinu um alla borgina, að þangað væri kominn "danskur" togari, með fjölda manns af skipum, sem þýskur kafbátur hefði sökt. Streymdi því múgur og margmenni niður á hafnarbakkann. Stóð þá ekki á Ítölunum og þeim portúgalska að leysa frá skjóðunni og skýra mönnunum frá því hvað á dagana hefði drifið eftir að kafbáturinn hitti "Seatonia" og sökkti henni. Kjaftaði á þeim hver tuska og gerðu þeir víst ekki minna úr mannraunum sínum og ævintýrum en rjett var. Margir blaðamenn þyrptust líka þarna að og fengu skýrslu hjá Guðmundi skipstjóra, um allt ferðalagið frá Íslandi. Tóku þeir síðan myndir af öllum hópnum um borð í "Braga", síðan sjerstaka mynd af hinum 45 útlendingum og aðra af skipshöfn "Braga". Birtust myndir þessar og langar greinar í blöðum og tímaritum víðsvegar um Spán. Með þeim fyrstu sem komu um borð var Mowinckel, konsúll Dana í Santander. Hann var Norðmaður og vildi gera fyrir "Braga" allt sem unt var. Útlendingunum var nú hleypt í land og munu flestir hafa orðið því fegnir. En af skipshöfn "Braga" fékk enginn að fara í land fyrst um sinn nema skipstjórinn. Ljet hann það verða sitt fyrsta verk að senda skeyti heim til Reykjavíkur um ferðalagið og bað útgerðarfjelagið að senda sjer 21.000 peseta. Ætlaði hann skipshöfninni af því 3000 peseta, en hitt fyrir hafnargjöldum og farmi í "Braga", því hann hafði einsett sjer að kaupa salt í hann og fleiri vörur, til þess að sigla honum ekki tómum til Íslands.
Nú víkur sögunni heim til Reykjavíkur. Þegar "Bragi" kom ekki fram í Fleetwood á tilsettum tíma og svo liðu enn nokkrir dagar án þess að til hans frjettist, fóru menn að óttast það, að hann hefði farist á tundurdufli eða verið skotinn í kaf. Símaði þá útgerðarfjelagið til umboðsmanns síns í Englandi, og bað hann að halda spurnum fyrir alls staðar þar sem hugsast gæti, að eitthvað spyrðist til "Braga" eða skipshafnarinnar.
En hann sneri sjer aftur til enska flotamálaráðuneytisins. Það leitaði upplýsinga alls staðar, en ekkert spurðist til "Braga". Og þegar þær frjettir komu hingað töldu allir hann af og alla skipshöfnina. Voru þetta þung tíðindi fyrir ástvini og venslamenn. En þó mun líklega enginn hafa tekið sjer það eins nærri og útgerðarstjórinn Th. Thorsteinsson kaupmaður. Varð hann vart mönnum sinnandi og kvað svo ramt að hugsýki hans að hann fór ekkert út og kom ekki í skrifstofuna. Svo er það einn morgun að hringt er sem oftar til skrifstofunnar til að spyrja hvort nokkuð hafi frjest af "Braga". Sá, sem varð fyrir svörum, segir að ekkert hafi frjest. En um leið og hann er að sleppa orðinu, er sagt aftan við hann: ,,Jú, góði minn; hann er kominn til Santander á Spáni, heilu og höldnu og þar lifa þeir allir í glaumi og gleði". Þarna var þá Thorsteinsson kom inn með skeytið frá "Braga" og var svo glaður, að það var eins og hann væri orðinn ungur í annað sinn. Og nú var ekki biðið boðanna með það að koma þessum gleðitíðindum til allra vina og vandamanna skipshafnarinnar. Voru þá margir orðnir úrkula vonar fyrir löngu um það að neitt frjettist af Bragamönnum og ætluðu alls ekki að geta trúað frjettinni. En það er af Thorsteinsson að segja að hann símaði undir eins 40.000 peseta ávísun til skipstjórans eða allt að því helmingi meira heldur en hann bað um.


Í þessari sprengingu hefur enginn orðið til frásagnar.                                                   (C) uboat net

Og þegar Th var spurður að því hvers vegna hann gerði þetta, hví hann Ijeti sjer ekki nægja að senda þá upphæð, sem um var beðið, þá svaraði hann á þá leið að "karlarnir" mundu vera alveg peningalausir, og þeim veitti ekki af að ljetta sjer upp eftir það, sem á dagana hafði drifið, og svo væri óvíst hve lengi "Bragi" yrði að liggja í Santander. Reyndist hann þar getspakur, því að "Bragí" varð að liggja þarna í þrjár vikur. Vegna skeytaskoðunar í Englandi, bárust öll skeyti seint á þeim tímum, og var það ekki fyrr en á fimmta degi eftir að Guðmundur sendi skeytið heim að hann fékk svarskeytið og símaávísunina. Segist hann þá hafa orðið hissa er hann fékk nær helmingi meiri peninga heldur en hann bað um, en hafa þó skilið það svo, að Thorsteinsson vildi með þessu láta í ljós gleði sína út af því að "Bragi" skyldi kominn í höfn með alla menn heila á húfi. Eitt með því fyrsta, sem gera þurfti eftir að komið var til Santander, var að gera ráðstafanir fyrir fiskinum, sem eftir var í "Braga". Var hann mikill, því að ekki hafði verið rutt í sjóinn nema um 200 kit, þegar kafbátsforinginn var að hugsa um að gefa "Braga" heimfaraleyfi gegn því að öllum fiskinum væri fleygt fyrir borð, eins og áður er sagt. Nú var fiskurinn farinn að skemmast í lestinni og fekst ekki leyfi til þess að skipa honum á land, nema því aðeins að hver fiskur væri þveginn um borð og ísaður að nýju. Samt var ákveðið að halda uppboð á honum og selja í einu lagi allt sem í skipinu var. Fór uppboð þetta fram í stórum skála. Voru þar settir þrír stólar á mitt gólf. Skipstjóri var settur á miðstólinn, en til hliða við hann sátu Mowinckel, ræðismaður og Charlos Hoppe yfirræðismaður Dana á Norður-Spáni. Hann var þýskur. Bróðir hans Hermann Hoppe var þýskur ræðismaður í Santander, jafnframt grískur konsúll, formaður Rauða krossins á Spáni og fulltrúi Hamburg-Ameríkufjelagsins (HAPAG). Nú hófst uppboðið og segist Guðmundur ekki hafa skilið hvað fram fór, en sjer hafi verið sagt seinna, að boðið hefði verið í fiskinn um 16.000 pesetar, en "nettó" fékkst ekki meira fyrir hann en 2.300 pesetar. Tóku kaupendur að sjer að þvo upp fiskinn um borð, og ísa hann að nýju og fleygja því sem dæmt var ónýtt. Var það aðallega lúða, skata og steinbítur. Var þeim gert að skyldu að fara með þannan fisk út fyrir landhelgi og fleygja honum þar. Og til þess að hafa eftirlit með að þetta væri gert, voru settir fimm vopnaðir hermenn um borð í "Braga" þegar hann fór út með úrgangsfiskinn. Varð kostnaður við allt þetta svo mikill að útgerð "Braga" fékk ekki nema 2.300 peseta fyrir aflann eins og áður er sagt.
Þegar "Bragi" var laus við fiskinn var hann tekinn í þurrkví til hreinsunar og smáviðgerða. Fór þá að lina á eftirliti með skipverjum og máttu þeir fara allra sinna ferða um borgina. Varð sumum það útdráttarsamt, eins og gerist og gengur í framandi höfnum. Seinna komust þeir að því að sápa var einhver besti gjaldmiðillinn. Uppgötvaðist það þannig, að er þeir sendu föt sín í þvott í landi, kostaði þvotturinn ekki neitt, ef þeir lögðu ríflega til sápu í hann. Fór svo að lokum að skipið var orðið nær sápulaust! Þá uppgötvuðu og sumir það, að hægt var að fá sjer í staupinu án þess að kosta miklu til. Höfðu vínkaupmenn tunnur með ýmsum tegundum vína í búðum sínum og máttu menn ganga þar á röðina og bragða á óllum tegundunum áður en þeir ákváðu hvaða tegund þeir skyldi kaupa, og var þessi "smökkun" nóg hressing í þann og þann svipinn.


Breska skipið, British Transport sem sökkti U 49.                                 (C) Mynd úr safni mínu.  

Þegar "Bragi'' kom úr þurrkvínni voru flutt í hann kol, sem nægja mundu til heimferðar og freklega það. En auk þess keypti skipstjóri saltfarm í hann og svo nokkuð af öðrum vörum, t. d. 10 smálestir af sykri og allskonar ávexti, en þá var mikill hörgull á þeim vörum í Reykjavík. Ekki gat þó skipið lagt á stað að heldur, vegna þess að semja varð um sjerstaka vátryggingu á leiðinni heim. Gekk það í talsverðu stappi og tók Iangan tíma. Að lokum fekst þó farmur og skip sæmilega vátryggt. En þegar átti að leggja á stað heimleiðis, kom skipun frá enska ræðismanninum um, að "Bragi" yrði fyrst að sigla til Falmouth á Suður-Englandi. Þótti þeim Bragamönnum lítið í það varið, en ekki dugði að deila við dómarann. Skipstjóri "Braga" sá að þetta var stórhættuleg leið fyrir hann, því að yfir vofði hótun kafbátsforingjans, að "Braga" yrði tafarlaust sökkt ef Þjóðverjar kæmi að honum þar sem hann væri á leið til Englands með farm. Fór skipstjóri því til þýska ræðismannsins og fékk hann til að skrifa upp á farmskírteini skipsins. Sú áletrun er með eigin hendi ræðismannsins Hermann Hoppe og stimpli þýska konsúlatsins. Var hún á þessa leið: "Gesehen im hiesigem Keiserlich deutsche Konsulat gut fur die Reise nach Reykjavík (Ísland) mit vorstehend vorzeiehneter Ladung." Á íslensku: Viðurkennt gilt í hinu keisaralega þýska konsulati hjer fyrir ferðina til Reykjavíkur (Íslandi) með ofanskráðum vörum.
Þótti skipstjóra það nokkur bót í máli að hafa þetta í höndum. ef hann skyldi aftur rekast á þýskan kafbát. Nú var sagt skilið við Santander og siglt sem leið lá til Falmouth. Gerðist ekkert sögulegt í þeirri ferð fyrr en þangað kom. Þá kemur tundurbátur öslandi út úr höfninni á móti "Braga" og stöðvar hann. Spyr yfirliðsforinginn hvað Bragi sje að fara, og hvort þeir viti ekki að hjer sje lokuð herskipahöfn. Skipstjóri "Braga" segist hafa fengið skipun hjá enska ræðismanninum í Santander að koma þar við, en liðsforinginn biður hann að hafa sig hið hraðasta á burtu aftur. Eftir nokkurt þjark fékk skipstiórinn þó skriflega yfirlýsingu hjá liðsforingjanum um það að "Bragi" hefði komið til Falmouth, eins og honum var skipað.


Botnvörpungurinn Bragi RE 147. Myndin er tekin á Reykjavíkurhöfn.  Mynd á póstkorti í minni eigu.  

Gerði hann það til þess að geta sýnt það enskum herskipum, ef þau skyldi stöðva sig. Svo var nú haldið á stað heimleiðis og töldu nú flestir sig sloppna úr öllum háska. Lítið vissu þeir þá um það að skammt frá Falmouth sigldu þeir í gegn um stórt tundursvæði. Höfðu þýskir kafbátar lagt þeim tundurduflum þar nóttina áður. Sem betur fór sigldi "Bragi" ekki á neitt þeirra og má það kallast hending eða sjerstakt lán. Siglt var nú með fullri ferð í indælisveðri, vestur fyrir Írland og þaðan tekin stefna á Vestmannaeyjar. Hafði "Bragi" fengið siglingarkort í Santander og virtist nú allt leika í lyndi. Að vísu var það kort mjög ófullkomið, gamalt, eða W 1864 og miðað við Ferro. Var mjög óvíða merkt á það dýpi og hvergi neinir vitar. Kort þetta var það skársta sem hægt var að fá, og hafði orðið að sækja það til Bilbao, því að ekkert kort fékst í Santander. Ævintýrum "Braga" í þessari sögulegu ferð, var þó ekki lokið. Þegar hann var kominn meira en miðja vegu frá Írlandi til Íslands, kemur að honum breskt herskip og stöðvar hann með skotum. Hefst nú ein yfirheyrslan enn út af ferðalagi "Braga" og að því loknu segir foringi breska skipsins að hann verði að gera svo vel að skreppa til Englands til frekari yfirheyrslu og athugunar. Yfirlýsing foringjans í Falmouth sje þýðingarlaus. Þá þótti þeim Bragamönnumum nú fyrst kasta tolfunum. En hjer var ekkert undan færi. Menn af herskipinu voru settir um borð í Braga og svo varð hann að snúa við skammt undan Íslandi og nú var farið með hann til Stornovay á Suðureyjum. Á leiðinni þangað var hann stöðvaður af frönsku herskipi. Heimtuðu foringjar þess fullkomna skýrslu um ferðalag hans og ljetu hann svo áhalda fram. Þegar til Stornovay kom fékk enginn að fara í land og var "Bragi" höfuðsetinn þar í höfninni. Hófust nú yfirheyrslur um ferðalag hans og stóð lengi í skeytasendingum til London og þaðan til Santander. Mun Breta ef til vill hafa grunað að "Bragi" hafi staðið í einhverju sambandi við þýska kafbáta. Að minsta kosti var vandlega leitað í honum hvort þar væri ekki, eða hefði verið, einhvers staðar falið bensín eða olía. En auðvitað fannst ekkert grunsamlegt í þá átt. Ekki vildu þó Bretar sleppa skipinu að heldur og var það út af farminum, sem hann hafði tekið í Santander, sjerstaklega sykrinum. Vildu þeir nú senda "Braga" til Glasgow, en skipstjóri neitaði því algerlega að sigla honum þangað. Sagði hann að Bretar gæti tekið við stjórn á skipinu og siglt því þangað, eða hvert annað sem þeir vildu. Ekki tóku Bretar það illa upp. og ekki datt þeim í hug að taka skipið þannig.


Togarar í Reykjavíkurhöfn.                                                                    (C) Magnús Ólafsson.  

Voru þeir hinir kurteisustu við skipstjóra, og þegar eftir fyrsta daginn fékk hann að fara í land dags daglega eins og hann lysti. Loks eftir 8 daga dvöl í Stornoway fekk Bragi leyfi til að fara heim og voru honum þá afhent skipsskjölin, sem tekin höfðu verið af honum í upphafi. Auk þess var þeim afhentur merkjafáni, er þeir skyldu sýna, ef herskip kæmi að þeim á leiðinni. Kom það sjer vel, því að hvað eftir annað gáfu herskip, bresk og frönsk þeim merki, en er þeir drógu upp þennan fána, skiftu skipin sjer ekki meira af þeim, en ljetu "Braga" sigla sinn sjó.
Komst hann svo að lokum til Reykjavíkur hinn 22. desember og gátu því skipverjar haldið jólin heima. Þóttust menn þá úr helju heimt hafa.
Það er rjett að klykkja þessa frásögn út með einkennilegum draum viðvíkjandi Braga. Daginn sem skipið kom til Santander, hitti Jón Jóhannsson skipstjóri Geir Sigurðsson skipstjóra og sagði við hann að nú væri vonlaust um það að nokkurn tíma frjettist til Braga. - Hvaða vitleysa, sagði Geir; jeg skal nú láta mig dreyma það í nótt hvar hann er niður kominn. Um kvöldið hugsaði svo Geir sterkt til Braga og sofnaði út frá því. Dreymir hann nú að hann er á ferð fram með einhverju löngu nesi, sem hann þekkir ekki. Þegar fyrir nesið kemur er þar farið inn vík og að lokum komið í höfn. Þar eru skipalægi við hafnarbakkana, en á hæð fyrir ofan stendur einhver borg. Meðal skipanna þekkti Geir þegar Braga. Hann fór þar um borð og hitti Guðmund skipstjóra á þilfari og fer að spyrja hann að hvað fyrir þá hafi komið. Svaraði Guðmundur eitthvað á þá leið, að það hefði verið slæmt í vjelarrúminu. Svo varð draumurinn ekki lengri, en daginn eftir sagði Geir svo Jóni bróður Guðmundar að nú væri Bragi kominn í höfn og hefði orðið fyrir vjelarbilun. Og á þriðja degi kom svo skeytið frá Braga. Nú leið þangað til skipið kom heim. Þá hitti Geir skipstjórann á Braga og spyr hann að fyrra bragði að því hvort þeir hefði orðið fyrir mikilli vjelarbilun. Guðmundur kannaðist ekkert við það, og sagði Geir honum þá draum sinn. Þá var Guðmundur fljótur að skilja að í draumnum hefði verið bent til sprengjunnar, sem Þjóðverjar komu fyrir í vjelarrúmi "Braga". Síðan lýsti Geir fyrir honum siglingunni austur með Spánarströnd. innsiglingunni til Santander, borginni, höfninni og hvar "Bragi" hefði legið. Stóð það allt heima og hafði Geir þó aldrei þangað komið, en lýsti því eins og það bar fyrir hann í draumnum. 

Lesbók Morgunblaðsins febrúar 1936.